İstanbul Kültür Sanat Vakfı’nın (İKSV), Avrupa Birliği desteğiyle hayata geçirdiği “Ortaklaşa: Kültür, Diyalog ve Destek Programı” kapsamında yaptığı bir yıllık saha araştırmasının sonucunda ortaya çıkan 11. kültür politikaları raporu, “Türkiye’de Yerel Kültür Ekosistemi” başlığıyla yayımlandı. 30 farklı şehirden 2000’e yakın kişiyle yapılan anket çalışmasının sonuçlarını da kapsayan raporu, siyaset bilimci Doç. Dr. Ulaş Bayraktar hazırladı.
Rapor, Türkiye’de birbirinden çok farklı aktörleri ve profilleri içinde barındıran kültür ekosisteminin genel bir resmini çizmeyi amaçlıyor. Raporun, yerel yönetimler ve sivil kültür-sanat kuruluşları arasında güçlü bir diyalog ve işbirliği zemini oluşturması, bu sayede yerel kültür politikalarının uzun vadeli bir perspektifle ortaklaşa kurgulanmasını mümkün kılacak bir tartışmayı başlatması hedefleniyor.
Raporuna dair bulgular, 1 Şubat’ta Salon İKSV’de düzenlenen bir toplantıyla açıklandı. Toplantıda, raporun yazarı Doç. Dr. Ulaş Bayraktar’ın yanı sıra İKSV Genel Müdürü Görgün Taner ile İKSV Kültür Politikaları Çalışmaları Direktörü Özlem Ece konuştu.
Görgün Taner
Toplantının açılış konuşmasını yapan İKSV Genel Müdürü Görgün Taner, “Bu projeyi, kültür politikalarını yerelden, ortak bir vizyonla şekillendirme hayaliyle hayata geçirdik. Biliyoruz ki kültür-sanat ülkemizde her zaman ortak bir çabayla ayakta tutulan, kırılgan bir alan. Bu yüzden işbirliği ve diyaloğu öne çıkaran destek projeleri, kültür ve sanatın her koşulda sürdürülebilmesi için şart. Kentlerin kültür-sanatla hemhal olabilmesi için belediyeler ve kültür kurumlarının kol kola çalışabilmesi büyük önem taşıyor,” dedi.
Ulaş Bayraktar
Raporun yazarı, yerel siyaset, katılımcı demokrasi, kamu politikaları ve kültürel çalışmalar alanlarında akademik ve pratik çalışmalar yürüten Doç. Dr. Ulaş Bayraktar da şu bilgileri verdi: “Araştırma, nüfus olarak kalabalık, coğrafya olarak geniş, kültürel olarak çeşitli, siyasal olarak da çatışmalı bir karaktere sahip Türkiye’de kültürel demokrasinin durumunu farklı kentlerin kültürel hayatlarını birer ekosistem olarak ele alarak tartışıyor. Analitik çerçeve içinde bu kentlerdeki kültür hizmetlerinin nasıl belirlendiğini ve neye hizmet ettiğini ve dolayısıyla da kültür politikalarının demokratik, katılımcı ve şeffaf kılınması için yerel yönetimlerin ve sivil aktörlerin üzerine düşenleri anlamaya çalıştık.”
Raporda Öne Çıkanlar
Türkiye’de Yerel Kültür Ekosistemi araştırması için Mart–Ekim 2023 arasında 12 şehirde 139 bilgi verenle yarı-yapılandırılmış derinlemesine görüşmeler, 30 farklı şehirden 157 katılımcıyla odak grup toplantıları, 406 çevrimiçi ve 1.245 yüz yüze anket yapıldı.
- Ankete göre kent sakinlerinin yüzde 59’u, çevrimiçi ankete katılan belediye temsilcilerinin yüzde 62’si, STK temsilcilerinin de yüzde 18’i belediyelerin sağladığı kültür-sanat hizmetlerinin beklentilerini yeterince ya da kısmen karşıladığını ifade ediyor.
- Kent sakinlerine kültüre atfettikleri anlam sorulduğunda öne çıkan yanıtlar “gelenek” ve “görenek” ve kent sakinlerinin yüzde 81’i kültürel etkinliklere arzu ettiğinden daha az katılıyor.
- Belediye temsilcileri, kültür-sanat etkinlikleri düzenlerken yaşadıkları en büyük sorunu yüzde 61 oranla, STK’lar ise yüzde 83’e oranında finansman bulmak olarak belirtiyor.
- STK’ların belediyelerle işbirliği arayışındaki temel motivasyonları maddi destek almak değil, yerel kültür politikalarında söz sahibi olmak. STK’ların yüzde 40’ı politika yapım aşamasında söz sahibi olmanın en büyük beklentileri olduğunu dile getiriyor.
- Belediye temsilcilerine göre, kültürel etkinliklerin programlanmasında yüzde 89 oranla, kültür politikalarının belirlenmesinde yüzde 91 oranla en etkili aktör belediye başkanları.
- STK temsilcilerinin yüzde 73’ü belediyelerle kurulan işbirliklerinde kişisel bağlantıların belirleyici olduğunu belirtiyor.
*Türkiye’de Yerel Kültür Ekosistemine dair detaylı araştırma verilerine buradan ulaşılabilir.
Neden Kültür Ekosistemi?
Türkiye’de kültür politikalarının kentlerin ve bölgelerin ihtiyaçlarına uygun şekilde, yerel aktörler tarafından şekillendirilmesi önemli bir ihtiyaç olarak öne çıkıyor. Kültürel alan, sanatçıdan seyirciye, destekçiden siyasetçiye, kullanılan mekânlardan altyapı ve ekipmana, büyük bir ekosistem içinde ele alınıyor. Bu ekosistemin başlıca aktörleri; kültür-sanat alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları (STK’lar), belediyeler ve kent sakinlerinden oluşuyor. Bu aktörler araştırma kapsamında; birbirlerini tanıma, bilgi sahibi olma, işbirliği yapma, etkinliklere katılım ve karar alma süreçlerine katkıda bulunma gibi çeşitli açılardan inceleniyor. Ayrıca demografik ve coğrafi özellikleri, sahip oldukları kaynaklar gibi farklı belirleyici unsurlar da dikkate alınıyor.
Kültüre Ayrılan Bütçe Çok Düşük
Merkezi hükümetin 2023 yılı için kabul edilen yaklaşık 4,5 trilyon liralık genel bütçesinden T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na ayrılan miktar 16,5 milyar lira, bu da toplam bütçenin binde 3,7’sine tekabül ediyor. T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın verilerine bakıldığında 2022’de yerel yönetimlerin bütçelerinin yüzde 1,7’sinin kültür hizmetlerine ayrıldığı görülüyor. Kültürün kapsamı ise oldukça muğlak; kültür hizmetleri, dinlenme, spor ve din hizmetleriyle bir arada değerlendiriliyor. Bu muğlaklıktan arındırıldığında, belediyeler tarafından kültüre ayrılan bütçe oranları, yüzde 1’lere zar zor çıkıyor.
Kent Sakinleri İçin Kültür “Gelenek” ve “Görenek” Demek
Ülke genelinde gerçekleştirilen kamuoyu anketinin sonuçlarına göre kent sakinlerinin yüzde 59’u, çevrimiçi ankete yanıt veren belediye temsilcilerinin ise yüzde 62’si kültür-sanat alanında belediyelerin sağladığı hizmetlerin beklentilerini yeterince ya da kısmen karşıladığını ifade ediyor. Ancak STK temsilcilerinde bu oran yüzde 18’e düşüyor. Bu farklılık, büyük oranda katılımcıların kültürü ve kültürel etkinlikleri tarif ederken yaşadığı farklılaşmadan kaynaklanıyor. Genel kamuoyu anketinde kent sakinlerine kültüre atfettikleri anlam sorulduğunda öne çıkan yanıtlar “gelenek” ve “görenek” oluyor.
Etkinliklere Katılımı Etkileyen Faktör “Zamansızlık”
Genel kamuoyu anketinin bulgularına göre kent sakinlerinin yüzde 81’i kültürel etkinliklere arzu ettiğinden daha az katılıyor. Ankete katılanların yüzde 56’sı bir önceki yıl en az bir kez tarihi mekânları ziyaret etmiş ve yüzde 53’ü sinemaya gitmiş. Bu iki örneğin haricinde örneklemin yarısından fazlasının katıldığı başka bir kültürel etkinlik yok. Kent sakinlerinin yalnızca yüzde 9’u, belediye tarafından düzenlenen kültürel etkinliklere arzu ettiği ölçüde katılabiliyor. Düşük katılım oranlarının en büyük nedeni, zamansızlık ve ilgisizlik olarak ortaya çıkıyor.
Yerel Kültür Politikalarında Söz Sahibi Olma İhtiyacı
Kültürel mekânların nicel, fiziksel ve teknik yetersizlikleri önemli bir sorun olarak ön plana çıkıyor. Bu da temelinde finansal zorluklardan kaynaklanıyor. Araştırmada belediye temsilcileri, kültür-sanat etkinlikleri düzenlerken yaşadıkları en büyük sorunu yüzde 61 oranla, finansman bulmak olarak belirtiyor. Aynı soru kültür-sanat alanında faaliyet gösteren STK’lara yöneltildiğinde oran yüzde 83’e çıkıyor. Maddi zorluklara rağmen STK’ların belediyelerle işbirliği arayışındaki temel motivasyonları belediyelerden maddi destek almak değil, yerel kültür politikalarında söz sahibi olmak. STK’ların yüzde 20’si belediyelerden en büyük beklentilerinin finansman olduğuna işaret ederken, yüzde 40’ı politika yapım aşamasında söz sahibi olmanın en büyük beklentileri olduğunu dile getiriyor.
Belediye Başkanı En Etkili Aktör, Bağlantılar Belirleyici
Araştırmaya katılan belediye temsilcileri, kültürel etkinliklerin programlanmasında yüzde 89 oranla, kültür politikalarının belirlenmesinde yüzde 91 oranla en etkili aktörün belediye başkanları olduğunu belirtiyor. Belediye başkanının merkezinde olduğu yerel kültür yönetiminde belediye kaynaklarıyla desteklenecek etkinliklerin seçimine dair objektif kriterlerin yokluğu, kişi ve kurumlar arasında kaçınılmaz bir eşitsizlik yaratıyor. STK temsilcilerinin yüzde 73’ü belediyelerle kurulan işbirliklerinde kişisel bağlantıların belirleyici olduğunu belirtiyor. Belli ilkelere, öncelik ve hedeflere dayanmaksızın öznel tercih ve kararlarla kurgulanan kültürel etkinlikler kalıcı bir kültür politikasının gelişmesine izin vermiyor. Yönetimdeki kişi ve/veya siyasi anlayışın değişmesiyle kültürel hayat topyekûn değişikliğe uğruyor.
STK’lar Belediyelerden Ne Bekliyor?
Raporda öne çıkan öneriler arasında, yerel yönetimlerin kentlerin kültür hayatındaki düzenleyici ve altyapı hazırlayıcı rolünün belirlenmesi önemli yer tutuyor. Kentteki tüm kültürel aktörlerin katılımını teşvik eden, uluslararası standartlara uygun bir kültür yönetimi modeline geçiş, yerel yönetimlerin sorumluluklarını düzenlemek adına kritik bir adım olarak belirtiliyor. Ayrıca, karar alma süreçlerinin uzmanlar ve sivil toplumun aktif katılımıyla şekillendirilmesi, birleştirici politikaların benimsenmesi ve sivil kültür-sanat kuruluşlarının yerel kültür politikalarını savunuculuk faaliyetleriyle desteklemeleri, raporun öne çıkan diğer önerilerinden.
“Türkiye’de Yerel Kültür Ekosistemi” başlıklı raporun tamamı buradan okunabilir.
Önceki raporlar
- İstanbul’da Kamusal Alanda Sanat Uygulamaları İçin Öneriler (Temmuz 2011)
- İKSV Ekonomik Etki Araştırması (Aralık 2012)
- Uluslararası Güncel Sanat Bienallerinin Finansmanı (Şubat 2013)
- Türkiye’de Sanat Eğitimini (Yeniden) Düşünmek (Aralık 2014)
- Yerel Yönetimler için Kültürel Planlama (Şubat 2016)
- Kültür-Sanatta Katılımcı Yaklaşımlar (Şubat 2017)
- Birlikte Yaşamak: Kültürel Çoğulculuğu Sanat Yoluyla Geliştirmek (Temmuz 2018)
- Erken Çocukluktan Gençliğe: Sanatla Büyümek (Ekim 2019)
- Ekolojik Dönüşüm için Kültür ve Sanat (Şubat 2021)
- Kültür-Sanat Dünyasında Toplumsal Cinsiyet (Nisan 2022)
