Bir sanatçı ile bir senaristin disiplinlerarası araştırmasına dayanan Karanlık Dünya, Metin Erksan’ın yönettiği ve Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun senaryosunu yazdığı aynı adlı filmin yapım sürecinden itibaren karmaşıklaşan hikâyesini 1950’ler Türkiye’sinin kültürel iklimi içinde inceliyor. Sanatçı Mike Bode ile senarist Caner Yalçın’ın uzun soluklu araştırmasına dayanan sergi, değiştirilen versiyonlar, tartışmalar, söylentiler, çelişkili tanıklıklar ve arşiv malzemeleriyle filmin etrafında oluşan çok katmanlı anlatılara ışık tutuyor. Salt’tan Gülce Özkara’nın programladığı Karanlık Dünya, 14 Aralık’a dek Salt Galata Mastercard Sergi Mekânı’nda ziyaret edilebilir.
Sansürle Şekillenen Bir Anlatı
Toplumsal gerçekçi bir yaklaşımla Sivrialan (Sivas) ve Ürgüp’te (Nevşehir) çekilen film, Âşık Veysel’in çocukluğundan tanınmış bir halk ozanına dönüşümünü, melodramatik bir aşk hikâyesi etrafında anlatır. Ancak, dönemin tarımsal kalkınma ve kırsal modernleşme politikalarına uyum sağlamak amacıyla filmin anlatısı yeniden kurgulanır ve beklenmedik bir yön değiştirir. Metin Erksan’ın aktardığına göre, United States Information Service’ten (Amerikan Haberler Merkezi) temin edilen, Hudson tarlalarındaki biçerdöver görüntüleri ile İstanbul’un çeperlerinde çekildiği belirtilen okul ve dispanser sahneleri, idealize edilmiş bir köy imgesi sunmak için filme dahil edilir. Bu eklemeler, Veysel’in yaşam öyküsünü geri plana iterken, filmi dönemin resmî ideolojisini yansıtan bir propaganda aracına dönüştürür. Bu dönüşümün ardındaki nedenlerden biri, Ankara’daki Merkez Film Kontrol Komisyonu’nun Aralık 1952 – Kasım 1953 tarihli üç raporunda yer alan sansür kararlarıdır. Raporlarda hangi sahnelerin sakıncalı bulunduğu açıkça belirtilmese de, toplumun kusursuz bir biçimde temsil edilmesi yönündeki kaygı öne çıkar. Yapımcı Atlas Film’in bu doğrultuda gerçekleştirdiği kurgusal müdahalelerin ardından film, 31 Aralık 1953’te Âşık Veysel’in Hayatı adıyla gösterime girer. İsmiyle birlikte atmosferi de değişen film, ticari kaygılar ve ideolojik yönlendirmeler sonucunda eklektik bir yapıya bürünür.
Fotoğraf: Metean Bars (Salt)
Eksik Kalan Hikâye ve Kayıp Görüntüler
Bugün film ve onun etrafında şekillenen hikâye hâlâ tamamlanmış değil. Eldeki versiyon; kopuk bir kurgu, silinmiş ya da sonradan eklenmiş sahneler, bozulmuş ses bantları, sessizlikler ve bunların çevresinde oluşan anlatılarla sınırlı. Filmin sansür öncesi kurgusu ile gösterime giren nihai versiyonu hâlâ net olarak bilinmiyor. Dolaşımda bulunan kopyalar arasında ses, görüntü ve kurgu açısından da belirgin farklar var. Serginin araştırma sürecinde ise Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Prof. Sami Şekeroğlu Sinema-TV Uygulama ve Araştırma Merkezi Arşivi’nde yer alan 35mm nitrat film, bugüne dek gün yüzüne çıkmamış sahneleri içeriyor.
Kültürel, Politik ve Tarihsel
Sanatçı Mike Bode ile senarist Caner Yalçın’ın uzun soluklu araştırmasını temel alan sergi, filme bütüncül bir anlatı olarak değil; kültürel, politik ve tarihsel süreçlerin şekillendirdiği bir nesne olarak yaklaşıyor. Sergide sunulan arşiv malzemeleri, sanatsal pratik aracılığıyla yeniden etkinleştirilebilecek birer unsur olarak ele alınıyor. Bu malzemelere, bir dizi video enstalasyonu ile filmin uğradığı müdahale ve dönüşümlerin, kopyalar arası farklılıkların izini süren bir senaryo eşlik ediyor. Karanlık Dünya’yı yeniden inşa etmek yerine katmanlarına ayıran sergi, filmin dolaşımına yön veren ideolojileri, sansür mekanizmalarını ve üretim koşullarını irdelemeye yönelik hatlar oluşturuyor.
Karanlık Dünya, sergisine bir dizi kamu programının yanı sıra Kasım ayında yayımlanacak bir e-yayın eşlik edecek. Programlarla ilgili ayrıntılı bilgi saltonline.org’da duyurulacak.
