Heybeliada’nın Ümit Tepesi’nde, çamların arasına gizlenmiş görkemli bir bina. Yarım asırdır kapalı kapıları ardında taşıdığı tarih ve bellekle sessiz bir bekleyiş sürdürüyor. Heybeliada Ruhban Okulu, yalnızca Rum Ortodoks toplumu için değil, Türkiye’nin siyasetinde, hukukunda ve uluslararası ilişkilerinde bir simge.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ABD Başkanı Donald Trump ile yaptığı görüşmede bu okul yeniden gündeme geldi. Erdoğan’ın “Üzerimize düşen ve varsa yapmaya hazırız. Türkiye’ye dönünce Sayın Bartholomeos ile konuyu görüşeceğim” sözleri, uzun yıllardır konuşulan açılış ihtimalini bir kez daha gündeme getirdi.
Heybeliada Ruhban Okulu Tarihi
Heybeliada’nın Ümit Tepesi’ndeki yapının geçmişi 9. yüzyıla kadar gidiyor. İstanbul Patriği Aziz Fotios’un kurduğu Aya Triada Manastırı’nın devamı olan mekân, Bizans’tan Osmanlı’ya uzanan tarih boyunca varlığını sürdürdü. Modern anlamda Ruhban Okulu ise 1844’te, Fener Rum Patriği IV. Germanos’un girişimiyle kuruldu. “Yüksek Ortodoks Teoloji Okulu” adıyla açılan kurum, yalnızca İstanbul’daki Rum toplumu için değil, bütün Ortodoks dünyası için din adamı yetiştirmeyi amaçlıyordu.
127 yıl boyunca okul, Ortodoks dünyasının en önemli eğitim kurumu oldu. 990 öğrenci mezun verdi; aralarında günümüz Fener Rum Patriği Bartholomeos’un da bulunduğu 12 İstanbul Patriği, ayrıca İskenderiye, Antakya, Atina ve Arnavutluk kiliselerinin liderleri bu okuldan çıktı. Mezunlar arasında azizler, başpiskoposlar ve metropolitler vardı.
1950’lerin başında yabancı öğrencilere kapılar açıldı. Balkanlar’dan, Ortadoğu’dan, hatta İngiltere’den gençler burada okudu. 1950-1969 arasında mezun olan 225 öğrencinin 187’si yabancı uyrukluydu. Böylece okul uluslararası bir akademi kimliği kazandı.
Heybeliada Ruhban Okulu Kütüphanesi
Okulun en değerli varlıklarından biri kütüphanesiydi. 120 binin üzerinde kitap, 300 nadir el yazmasıyla dünyanın sayılı koleksiyonları arasında yer alıyordu. Antik Yunan felsefecilerinden 16. yüzyılın nadir matbaalarına, Yunanca, Arapça ve Türkçe eserlerden Slav dillerindeki kaynaklara kadar geniş bir yelpazeyi kapsıyordu. Bu koleksiyonda, başka hiçbir yerde bulunmayan 300 kitap mevcuttu.
1971: Heybeliada Ruhban Okulu Kapanıyor
1971 yılında Türkiye’de çıkarılan yasa, tüm özel yüksekokulların devlet üniversitelerine bağlanmasını zorunlu kıldı. Ruhban Okulu, özerk yapısını korumak adına bu şartı kabul etmedi ve kapılarını kapatmak zorunda kaldı. Patrikhane, Danıştay’a başvurdu ancak “tüzel kişiliği olmadığı” gerekçesiyle dava reddedildi. 1971’de kapatıldığında okulda 70 öğrenci vardı. Oysa 1964’te bu sayı 130’a ulaşmıştı. Mezunların %60’ı ruhban oldu, geri kalanları farklı mesleklere yöneldi.
Heybeliada Ruhban Okulu Dünya Gündeminde
Okulun yeniden açılması meselesi, Türkiye’nin Batı ile ilişkilerinde sık sık gündeme geldi. 2012’de Obama, Erdoğan’la görüşmesinden sonra “Heybeliada Ruhban Okulu’nun açılacağı kararını duymaktan mutluyum” açıklaması yapmıştı.
Avrupa Birliği, ilerleme raporlarında sürekli aynı noktaya işaret etti: Ruhban Okulu’nun yeniden açılması, Türkiye’nin demokrasi ve insan hakları sicilinde önemli bir adım olacaktı. Yunanistan Başbakanı Aleksis Çipras 2019’da okulu ziyaret etti. Böylece ilk kez bir Yunanistan başbakanı, kapalı kapıların ardındaki bu tarihi mekâna girdi. 2024 sonunda Bartholomeos’un Erdoğan’ı Beştepe’deki Cumhurbaşkanlığı Külliyesi’nde ziyaret etmesiyle konu yeniden gündeme taşındı.
Neden Tartışılıyor?
Ruhban Okulu’nun açılmasına karşı çıkanlar, bunun Lozan Antlaşması’na aykırı olduğunu savunuyor. Onlara göre okul, küresel ölçekte din adamı yetiştirerek Patrikhaneye ekümeniklik kazandıracak ve bu, Türkiye’nin çıkarlarına ters düşecek. Diğer yandan okulun açılmasını savunanlar, tam tersine, Lozan’ın 40. maddesinin azınlıklara kendi kurumlarını kurma hakkı verdiğini, hatta asıl aykırılığın okulun kapatılmasında olduğunu belirtiyor.
Erdoğan ve Trump arasındaki yakın tarihli görüşmede Heybeliada Ruhban Okulu konusu resmi toplantı gündemine taşındı. Bu gelişmeler, yıllardır süregelen belirsizlik dönemine yeni bir sayfa açma ihtimalini işaret ediyor.
