Friedrich Naumann Vakfı İstanbul Ofisi tarafından desteklenen Sanat Özgürlüğünü İzleme Platformu (SÖZ), Türkiye’de sanatsal ifade özgürlüğü ihlallerini 2024 raporunu yayımladı. Raporda altı ay boyunca Türkiye’de kültür sanat alanındaki tüm sektörlerde sansür, hukuksal engeller, etkinlik iptalleri / yasakları, hedef gösterme ve saldırılar, cinsiyetçilik ve toplumsal cinsiyet eşitliğine aykırılık, vize engelleri, ekonomik/siyasi baskılar ve iş güvenliği ihlallerinin yanı sıra alandaki örgütlü hak mücadeleleri takip edildi. Rapor, kültür – sanat alanında baskının geçtiğimiz yılın ilk altı ayına göre artış gösterdiğine dikkat çekiyor.
Sanat Özgürlüğünü İzleme Platformu 2024 raporu, geçtiğimiz yıl yayınlanan rapora göre artış gösteriyor. 2023’ün ilk 6 ayına yönelik raporda toplam 95 ihlal varken 2024’te bu sayı 126’ya çıktı. Bunların 22’si hedef gösterme/saldırı, 21’i sansür/otosansür ve yasak, 21’i etkinlik iptali, 21’i ekonomik/siyasi baskı, 21’i hukuksal engel, 13’ü toplumsal cinsiyete dayalı ihlal ve 2’si vize engeli…
Sanatsal ifade özgürlüğü açısından Türkiye’deki kültür – sanat alanının daha çok engellerle karşı karşıya olduğunu gösteren raporun ayrıntıları ise şöyle:
Dizi-Film ve Sinema Sektörüne Büyük Baskı
Sanatsal ifade özgürlüğü ihlallerinin sektöre göre dağılımına bakıldığında en büyük baskının dizi-film ve sinema sektöründe olduğu, ardından müzik sektörünün geldiği görülüyor. 2024 raporunda edebiyat/yayıncılık alanındaki ihlallerde de artış görülüyor. Sanat Özgürlüğünü İzleme Platformu 2024’ün ilk 6 ayında dizi-film ve sinema sektöründe 29, müzik sektöründe 27, edebiyat/yayıncılık alanındaysa 17 ihlal raporladı. Raporda festival/şenliklere yönelik baskı ve hak ihlalleri artış da dikkat çekiyor. Yılın ilk yarısında 13 festival/şenliğe yönelik hak ihlali raporlanırken, görsel sanatlar alanında 9, komedi alanındaysa 4 ihlal söz konusu.
Yayıncılıkta Sansür Sürüyor
“Sanatsal ifade özgürlüğü önündeki en görünür ve birincil ihlal olan sansür, Türkiye’de hâlâ önlenemeyen bir baskı aracı olarak ortaya çıkıyor,” ifadelerinin yer verildiği raporda 2024’ün ilk 6 ayında sansürün en çok yayıncılık sektörünü etkilediği görülüyor. Raporlanan 21 sansür haberinin 7’siyayıncılık, 4’ü dizi ve TV şovları, 2’sisinema, 2’sitiyatro, 2’simüzik, 2’sisergi, 1’ifestival/şenlik ve 1’ide komedi alanlarında gerçekleşti. 2023’ün ilk 6 ayında 11 sansür haberi raporlanırken 2024’te bu sayının 21’e çıkması da kültür – sanat alanında baskının artığına yönelik bir veri olarak vurgulanıyor.
Sanatçılar Hedefte
“Türkiye’de sanatçıların en çok maruz kaldığı ifade özgürlüğü ihlallerinden biri de hedef gösterme Sosyal medyanın da etkisiyle, hedef gösterilen sanatçılar işlerini kaybetme, davalarla uğraşma ya da sosyal dışlanma korkusuyla otosansüre yönelebiliyorlar,” denilen raporda 2024’ün ilk 6 ayında sanatçıların en çok hedef gösterilerek hak ihlaline uğradıklarına dikkat çekiliyor. 22 hedef gösterme/saldırı haberinin büyük çoğunluğu dizi/televizyon sektöründe çalışan sanatçılara (10) yönelik olmakla birlikte müzik sektöründe çalışan sanatçıların da sıkça (5) hedef alındıkları görülüyor.
Rapora göre, dizi ya da tiyatro oyuncuları, oynadıkları rol ya da siyasi görüşleri nedeniyle hedef haline gelirken, festival/şenliklerin de siyasetçiler tarafından hedef gösteriliyorlar. Bu hedef göstermeler, festivallerin iptal edilmesi/yasaklanması gibi sonuçların ilk adımı olarak kullanılıyor.
Sanatsal Etkinliklere Yasak
Rapor sanatsal etkinliklerin, çoğu zaman gerekçe gösterilmeksizin iptalinin de bu yıl artış gösterdiği de dikkat çekiyor. 2023’ün ilk 6 ayında 13 etkinlik iptali/yasağı raporlanırken 2024’ün ilk yarısında bu sayı 21’e çıkıyor. 21 etkinlik iptali/yasağının 10’u müzik sektöründe, 6’sı festival/şenlikler olarak raporlanıyor. Raporda özellikle üniversitelerin bahar şenliklerine yönelik siyasi ve ekonomik baskı nedeniyle düzenlenememesi de kayıt altına alınıyor.
Ekonomik Kriz Kültür Sanatı Etkiliyor
Rapora göre, kültür – sanat alanında ekonomik ve siyasi baskılar, ifade özgürlüğü önündeki bir diğer engel olarak ele alınıyor. Türkiye’de yaşanan ekonomik kriz, kültür sanat alanını da etkisine de dikkat çekiliyor. İş güvenliği de dâhil olmak üzere, sektörde yaşanan ekonomik ve siyasi baskı ihlalleri, 2024’ün ilk yarısında 21 kere yaşandığı vurgulanıyor. Bu baskıların en yoğun şekilde hissedildiği sanat alanıysa tiyatro. 21 ihlal haberinin 5’i tiyatro, 4’ü sinema, 4’üyse festival/şenlik alanında gerçekleşti. Rapor, sanatçılar, eserlerinin izinsiz kullanımı ya da telif haklarının ödenmemesi gibi hak ihlalleriyle de yer veriyor. 2024’ün ilk 6 ayında yaşanan 8 telif hakkı ihlalinin 3’ü sinema, 4’ü müzik, 1’iyse yayıncılık alanında gerçekleşti.
Hukuksal Engeller
Rapor, sanatçılara ve sanat eserlerine yönelik dava, soruşturma gibi hukuksal baskı mekanizmaları, Türkiye’de sanatsal ifade özgürlüğünün önündeki en önemli engellerden biri olarak belgeliyor. 2023’ün ilk 6 ayında toplam 37 hukuksal engel raporlanırken 2024’ün ilk 6 ayında bu sayının 18’e düşmesi, sanatsal ifade özgürlüğü anlamında olumlu bir gelişme olarak değerlendiriliyor.
Kadın ve LGBTİ+’lara Yönelik Ayrımcı Politikalar
SÖZ Platformu, “Türkiye’de kadın ve LGBTİ+’lara yönelik ayrımcı politikalar kültür-sanat alanını da etkilediği için cinsiyetçilik ve toplumsal cinsiyet eşitliğine aykırılık, sanatsal ifade özgürlüğü önündeki engellerden biri olarak değerlendirilmelidir” diyerek bu bağlamda 2024’ün ilk 6 ayında 13 ihlal raporluyor. Rapora göre Kadın ve LGBTİ+’ların en çok hak ihlaline uğradığı sektör ise müzik oluyor. Müzik sektörünü bu yılın ilk altı ayında 4 ihlal haberi ile dizi/televizyon sektörü takip ediyor. Raporda sinema ve yayıncılık da yine cinsiyetçi ve toplumsal cinsiyet eşitliğine aykırı ihlallerin yaşandığı da dikkat çekiliyor.
Rapor, geçtiğimiz yıl gündeme gelen ve tartışma konusu olan vize meselesine de dikkat çekerek, bunun sanatçılar için bir engel olmaya devam ettiğinin altını çiziyor.
Örgütlü Mücadele
Platform, yaşanan hak ihlallerinin yanı sıra sanatsal ifade özgürlüğünü koruma yönündeki örgütlü ya da bireysel çabaları da takip ediyor. 2024’ün ilk yarısında, özellikle Yayınevi Emekçileri Platformu ve #SusmaBitsin Platformu, sektörde sanatçıları korumak ve haklarını genişletmek adına çağrılar, toplantılar ve eylemler de raporda yer buluyor. Kültür-sanat alanında raporlanan 28 örgütlü mücadele haberinin 6’sı yayıncılık, 5’ifestival/şenlik, 5’isinema, 4’ü dizi ve televizyon, 4’üyse müzik sektöründen.
